dinsdag 15 december 2015

Hoe koffie de wereld veranderde


"Het Westen heeft zich drie keer in de geschiedenis vrijwillig volgegoten met geestverruimende middelen: vanaf een onbekende datum met alcohol, vanaf de zeventiende eeuw met koffie en vanaf het einde van de twintigste eeuw met psychedelica"
Stewart Lee Allen - The Devil's Cup Coffee, the Driving Force in History
Koffie. Een kostbaar goedje dat rond 1400 vanuit Ethiopië begon aan een lange wereldreis.
Toen koffie in Europa arriveerde, zorgde het ervoor dat veel veranderde. Hoe? Dat hoop ik vandaag te vertellen. Waarom? Omdat ik geen probleem met koffie heb, maar wel een probleem zonder. Een zoekopdracht op internet suggereert dat dit voor velen herkenbaar is.



Het boek van Stewart Lee Allen, "Koffie, een sterk verhaal. Het kopje dat geschiedenis maakte" (vertaling van zijn Engelstalige boek The Devil's Cup Coffee, the Driving Force in History), gaat over de geschiedenis van koffie. Na het lezen zijn boek kan ik gerust stellen dat het drinken van koffie niet alleen mij, maar de hele wereld aangaat. Elk land kent zijn eigen gebruiken en tradities en is op een eigen manier in aanraking gekomen met koffie. Als je hier geïnteresseerd in bent, kan ik zijn boek ten zeerste aanraden.



Ik wil me richten op een specifiek stuk uit zijn boek dat mij aan het denken zette: de koffiecentristische geschiedenis van de mensheid die hij met humor schetst.

Toen koffie rond 1600 na Christus naar Europa kwam, vertelt hij, leidden Europeanen hun leven als ware alcoholisten. Hij stelt dat de gemiddelde Noord Europeaan per dag drie liter bier consumeerde. Daarbij werden ook vrouwen en kinderen gerekend. Allen vergelijkt deze hoeveelheid met bijna twee six packs, maar dan was het wel bier met een groter alcoholpercentage. Huisvrouwen waren gewend om naast het bakken van eigen brood, eigen bier te brouwen. Gewoon drinkwater was namelijk niet veilig.


Bier was naast brood één van de belanrijkste bronnen van bouwstenen en energie. Er werd, stelt hij, bier gedronken bij het ontbijt, bij de lunch en bij het avondeten. Arbeiders kregen na een ochtend werken een bierpauze, waarna ze weer doorgingen.
Maar dat is niet alles. Als je gezag had en bijvoorbeeld werkte als overheidsfunctionaris, dronk men nog meer. Soldaten hadden een rantsoen dat bestond als evenveel alcohol als ongeveer zeven six packs ofwel veertig blikjes. Bovendien zat overal alcohol in, zoals in bijvoorbeeld medicijnen, om te zorgen dat middelen door het proces van gisting, zomers niet bedierven.
Het beeld word er niet bepaald beter op doordat er tegenwoordig volgens Allen ook nog eens wordt vermoed dat datgene wat níet alcoholisch was in die tijd, zoals brood, aangetast was door een hallucinogene schimmel die het basisingrediënt vormt van LSD, moederkoorn genaamd.
Zie je het voor je? Dronken politici, doktoren met een kater en aangeschoten soldaten aan het front.

Dit in een wereld waar de pest en hongersnoden heersten en oorlogen woedden. 

Eenderde van het Engelse bouwland was bestemd voor het verbouwen van gerst, één op zeven gebouwen was in deze tijd een kroeg. De kerk en de kroeg sloten elkaar in deze tijd niet uit, in tegendeel; er waren vaak nationale (kerkelijke) feestdagen die steevast eindigden in urenlange drankwedstrijden waarin burgers elkaar uitdaagden en in drinkwedstrijden onder de tafel dronken en niet zelden de dood vonden. Volgens Allen moesten Monniken uit Sussex het rooien met het equivalent van zo'n twaalf blikjes aan sterk bier per dag. Voeg daar nog eens de paus aan de LSD aan toe en het middeleeuwse christendom wordt opeens een stuk logischer, schrijft Allen.

Toen er in Europa de eerste koffiehuizen werden geopend (Engeland had als eerste land de primeur), werd koffie een alternatief voor bier. Volgens sommige gelovigen (puriteinen), was het zelfs Gods geschenk. Ze beschreven hoe koffie dronkenschap genas 'in elk geval bij diegenen die nog niet volledig dronken zijn', aldus Sullvestre DuFours in een pamflet. Uit recent onderzoek is gebleken dat koffie dronkenschap niet kan genezen, maar wel het effect van alcohol wat tenietdoet bij aangeschotenheid. En juist daarvan hadden de Europeanen in deze tijd zoveel last. Allen beschrijft dat klerken in brieven uit die tijd vaak klaagden over 'duizeligheid in het hoofd', na de bierpauze halverwege de ochtend.
De opkomst van koffie in koffiehuizen zorgde voor een ontnuchtering in Europa. Historicus James Howell beweerde dat de ochtendpint, die tot dan toe in Engeland gebruikelijk was, als gevolg hiervan verdween. Koffiehuizen werden plaatsen waar veilig gediscussieerd kon worden over politiek en andere zaken. Het vrije denken werd op gang gebracht en dit was de reden dat Koning Karel II in 1675 koffiehuizen verbood (slechts elf dagen lang). Kranten zijn ontstaan doordat de mensen met aanzien, kunstenaars en wetenschappers koffiehuizen gingen gebruiken als ontmoetingsplaats waar gepraat kon worden over nieuws en actualiteit. Waar discussies in kroegen tot die tijd vaak uitmondden in grote vechtpartijen tussen zwalkende dronkaards, werd er in koffiehuizen veilig en meer analytisch nagedacht en gepraat over dingen.



Lloyd's News is de op één na oudste krant van Londen en begon ooit als prikbord in Lloyd's Coffee House. De krant begon als wekelijkse samenvatting van alle nieuwtjes. Naarmate er meerdere koffiehuizen ontstonden was het namelijk onmogelijk om van alles op de hoogte te blijven en zo zijn mensen de krant gaan lezen.

Terwijl het kopje koffie steeds meer aanzien kreeg, stapten Europeanen over van bier naar koffie. En de invloed daarvan moet te merken zijn geweest.


Ga maar na hoeveel invloed het drinken van drie liter bier (een sedatief, ofwel bedwelmend middel) heeft op het functioneren van een individu. Volgens Allen neemt je vermogen om nieuwe dingen op te slaan voor tachtig procent af. Terwijl het drinken van koffie (een stimulerend middel), juist maakt dat je meer onthoudt. Koffie vergroot, in tegenstelling tot bier, niet je gewelddadigheid. En ook vóór de geboorte had de gewoonte om zoveel bier te drinken al invloed op de Middeleeuwse mens. Want aanleiding om te denken dat zwangere vrouwen geen bier dronken, zijn er niet.



Veel positieve maatschappelijke ontwikkelingen uit de geschiedenis vallen samen met het populair worden van het drinken van koffie. Ook buiten Europa. Toen koffie in Arabische landen geïmporteerd werd maakten deze landen een bloei door. Nadat de Ottomanen over koffie beschikten werden ze een machtig en zeer tolerant rijk. Nadat in Oxford het eerste koffiehuis geopend werd volgden ook in andere Engelse steden geleidelijk aan meer koffiehuizen geopend. De Engelsen waren toen grote heersers met veel koloniën. In de koffiehuizen in Parijs werd de Franse Revolutie gboren. Het schijnt zelfs zo te zijn dat Napoleon op zijn sterfbed vroeg om een kopje espresso.

Napoleon Bonaparte: "Strong coffee, much strong coffee, is what awakens me. Coffee gives me warmth, waking, an unusual force and a pain that is nog without very great pleasure"

In de tijd dat Amerika nog kolonies had maakten ze thee illegaal en stapten ze over op koffie. Dit bracht een machtsverschuiving teweeg. Ook Japan, waar de traditie is om thee te drinken, is inmiddels overgestapt op koffie. Ook deze maatschappij bloeit.
Mensenrechtenbewegingen in de achttiende eeuw en en twintigste eeuw kwamen volgens Allen tot volle volwassenheid toen de doorsnee burger kennismaakte met genotsmiddelen uit deze periode; koffie.


Nu moet je dit alles met een korreltje zout nemen. Deze koffietheorie is niet wetenschappelijk bewezen. Net als voorstanders zijn er ook tegenstanders. Zo noemt Allen een Duitse socioloog die juist denkt dat koffie de ondergang is geweest van allerlei samenlevingen. Deze man komt, stelt hij, wel uit München, dé plek waar het jaarlijkse Oktoberfest gevierd wordt, een feest dat veel weg heeft van de Middeleeuwse drinkgelagen, zoals ze dergelijke zuipfestijnen toen noemden. Ook bestaan er theorieën die beweren dat het gaan dragen van langere of kortere rokken gezorgd zou hebben van het tot bloei komen en ten onder gaan van verschillende beschavingen.

Maar... het zette me wel aan het denken. Het is wel wetenschappelijk bewezen dat drugs, dus ook caffeïne en alcohol, invloed hebben op mentale vermogens. Ook is bewezen dat koffie een opwekkende of stimulerende werking heeft. Dat koffie ons scherp maakt, en over het algemeen onze prestaties verbeert, weet iedereen. We hebben immers niet voor niets behoefte aan koffie in de ochtend of op het werk. Ik besef wel dat ontwikkelingen uit de geschiedenis werden voortgedreven door veel verschillende factoren en niet alleen het wel of niet drinken van koffie. Maar ik onderschat niet dat het een groot verschil moet hebben betekend dat het normaal werd om koffie te drinken in plaats van (de hele dag!) bier.

Napoleon is overigens niet de enige bekende figuur uit de geschiedenis die veel bereikt heeft en bekent koffie gedronken te hebben. Zo schreef Johan S. Bach in 1732 in zijn "Coffee Cantata" (een korte opera over koffie):

"Without my morning coffee, I'm just like a dried-up piece of roast goat"
http://www.huffingtonpost.com/2014/06/02/famous-coffee-drinkers_n_5358495.html


Volgens de levensbeschrijving telde Ludwig von Beethoven exact zestig koffiebonen met de hand voordat hij een kop koffie dronk. Maar bovenaan staat vrijdenker Voltaire, die tussen de veertig en vijftig koppen koffie per dag zou drinken. Hoewel zijn dokter hem ervan verzekerde dat het zijn dood zou betekenen, werd hij ruim tachtig jaar oud. Dat schrijft Amande Scherker bij The Huffington Post in het artikel “9 Famous Geniuses Who Were Also Huge Coffee Addicts.”


Zo zie je maar. Een beetje koffie is zo slecht nog niet. Natuurlijk kun je er teveel van drinken (waarover misschien later meer). Maar over het algemeen verscherpt en verheldert koffie onze geest. Wanneer je 's ochtends haast hebt en je bent met hoofdpijn onderweg naar je werk, kun je denken dat koffie meer kwaad dan goed doet. Maar wees eens eerlijk- is dat gevoel niet direct verdwenen zodra je weer voorzien bent van de nodige cafeïne?
Als je voor de vijfde keer op een ochtend je collega's treft bij het automaat, lijdt je niet aan een moderne verslaving, maar aan een eeuwenoude. Wees aardig voor jezelf. Voltaire is er ook tachtig mee geworden. En bedenk dat koffie levens redt. We zouden elkaar aan moeten blijven moedigen om koffie te drinken. Doe mij maar een chirurg die vijf keer naar het koffieautomaat loopt. Die is tenminste goed bij zinnen. Zeker als die het drinkt in plaats van bier.


Meer over het boek van Stewart Lee Allen, "Koffie, een sterk verhaal. Het kopje dat geschiedenis maakte", is te lezen op http://boeklog.info/dossier/koffie/


Meer over drinkgelagen is te lezen op https://nl.wikipedia.org/wiki/Drinkgelag

Meer over bier brouwen in de Middeleeuwen is te lezen op http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/bier-in-de-middeleeuwen/



Njoy your coffe and see you next time!

Geen opmerkingen:

Een reactie posten